منطقه وفس

اشاره:

همانطور که قبلا گفته بودم، طی دهه محرم، نمایشگاهی در معرفی تاریخ و فرهنگ وفس در محل امامزاده اسماعیل وفس، برگزار خواهد شد. به درخواست مسئولین برگزاری این نمایشگاه، ویژه نامه ای در شرح مختصر ویژگی های تاریخی، جغرافیایی و اجتماعی وفس تهیه کردم که قرار است به بازدیدکنندگان از نمایشگاه داده شود.

مطالب این ویژه نامه در زیر آمده است:

وفس

روستای وفس در غرب کشور ایران، شمال غربی استان مرکزی و شمال شهرستان کمیجان قرار دارد.

منطقه وفس یکی از مناطق قدیمی و سکونت گاه مادها بوده است؛ در دوران اسلامی، این منطقه جزئی از ایالت جبال بود که عراق عجم نامیده می شد. وفس در طول تاریخ اسلامی مرکز استقرار و حکومت نایب الحکومه ها بود. در اولین تقسیمات جغرافیایی ایران در سال 1316 شمسی، منطقه وفس به عنوان یکی از بخش های شهرستان اراک در نظر گرفته شد. بخش وفس سه منطقه وفس، بزچلو و شراء را در بر می‏ گرفت. وفس تا سال 1382شمسی، بخش بود و در این سال، بخش وفس حذف و شهرستان کمیجان جای آن را گرفت[به لطف جمهوری اسلامی، در حال حاضر وفس فقط یک روستای بزرگ محسوب می شود].

طول جغرافیایی وفس: 49 درجه و 23 دقیقه از نصف النهار گرینویچ

عرض جغرافیایی وفس: 34 درجه و 51 دقیقه از خط استوا

جهت جغرافیایی: وفس دقیقا در راستای جنوب به شمال جغرافیایی قرار دارد. به عنوان مثال، گردنه ی وفس در جنوب و دشت انجمن در شمال قرار دارد.

توضیح مختصر ویژگی های وفس

مشخصات و ویژگی های طبیعی:

وفس، روستایی با توپوگرافی دره‏ای و آب و هوای معتدل کوهستانی است.

طول وفس(هوایی): طول و درازی وفس از ابتدای گردنه ی وفس تا انتهای دشت انجمن، در حدود 23 کیلومتر است.

عرض وفس(هوایی): عرض وفس در نقاط مختلف، متفاوت است؛ کمترین مقدار آن، 6 کیلومتر(در گردنه ی  وفس) و بیشترین مقدارش 13کیلومتر(در دشت انجمن) است.

وسعت وفس: وسعت وفس با طول 23 کیلومتر و عرض متوسط 10کیلومتر، 23 هزار هکتار یا 230 کیلومتر مربع است. وفس به تنهایی در حدود یک چهارم مساحت شهرستان کمیجان را تشکیل می دهد.

شکل وفس: با توجه به اختلاف کم طول و عرض وفس، می توانیم وفس را به صورت مستطیلی با عرض 10 و طول 23 کیلومتر در نظر بگیریم که در راستای جغرافیایی جنوب به شمال، کشیده شده است.

ارتفاع وفس از سطح دریا: بلندترین ارتفاع وفس، کوه قلنجه با ارتفاع 2750 متر در جنوب وفس و کمترین ارتفاع آن، محلی در دشت انجمن با ارتفاع  حدود 1550 متر است. در نتیجه، اختلاف ارتفاع در وفس در حدود 1200 متر می باشد. ارتفاع مناطق مسکونی وفس 2100 متر است.

اسامی و موقعیت بعضی ارتفاعات عمده وفس: هرچه از جنوب به سمت شمال می‏ رویم، ارتفاع کاهش می یابد. کوه قلنجه: ارتفاع 2750 متر در جنوب وفس؛ کوه هَرسهول: ارتفاع 2692 متر در جنوب وفس؛ کوه شاه نمیران: ارتفاع 2325 متر در غرب وفس؛ کوه دِزلی: ارتفاع 2500 متر در جنوب غربی وفس؛ کوه انجمن‏چای: ارتفاع 1973 متر در شمال شرقی وفس؛ کوه خشک دره: ارتفاع 2030 در شمال وفس؛ كوه بلاغ دره سی: ارتفاع 1648 در شمال وفس؛ کوه شنگه دره: جنوب غربی وفس؛ کوه سرقلعه: ارتفاع 2335 متر در جنوب وفس.

مراتع وفس: مراتع و بیابان های وفس در حدود 21 هزار هکتار می باشد. مراتع وفس جزو مراتع خوب و متوسط طبقه بندی می شود. اسامی بعضی از مراتع وفس: دُبرین(شمال)؛ کوسی قشلاق؛ اَلولان؛ قلنجه(جنوب شرقی)؛ اسماعیل شای دره؛ ارّان(مرکز وفس)؛ سیبر و چاکنار(غرب)؛ دره موشی(جنوب و جنوب غربی)؛ سنگزار؛ داران بَر؛ ییلاق؛ مانْ در؛ اَیوزی چاه.

باغات وفس: باغات وفس در میان دره ها ایجاد شده اند. طول باغات در حدود 10 کیلومتر می باشد و مساحتی در حدود 15 کیلومتر مربع دارد. اسامی باغات وفس: زِرین کریز؛ بالاین کریز؛ مَلکی بانَه؛ زِرین کوروَرَه؛ بالاین کوروَرَه؛ اِسپین؛ آخرِ دیوِ؛ دَرَه؛ بالوُبان؛ یم؛ دَرَه شیر؛ بٰالاین گِندادَرَه؛ ویی دانله؛ کاچان؛ بالاین سیااَسب؛ زِرین سیااَسب؛ مُسِیمییان؛ کَندووٰار؛ بُلاغی چالَه؛ مان تامبو؛ نِیدَر؛ اونووَر؛ کَرگَین؛ زِرین گِندادَرَه؛ مُوژدواه؛ شادییان؛ گولووَر؛ کوچَه یم؛ بَرهوشکَ آی؛ گَرِسکَ؛ دِندان هوتَه؛ سِلَ (باغ مراد)؛ میرزاقُلی خٰانییه؛ اَلولٰان؛ دَر اَبّای؛ سینَه مولای؛ بِن کَوَر؛ لِکَ؛ وَردَرو؛ اوُرَین؛ اوُدَر؛ کولوخٰانیه؛ خانیله.

زمین های کشاورزی وفس: زمین های قسمت شمالی روستا، که ارتفاع کمتری دارند و هموارتر می باشند، برای کشاورزی مناسب و مساعد هستند، اما به دلیل کمبود آب، به صورت دیم کشت می شوند. اسامی بعضی از زمین های کشاورزی وفس: سرعلی آباد؛ آبی در؛ زیزار؛ سَراوْنواران؛ شخان هُنگه؛ انجمن؛ آبی رنگ؛ گدوک فرک؛ دُبرین؛ فرهادی هُنگه؛ ارّان؛ کله تختی؛ گدوک چالمیان؛ مرزیله؛ سی در؛ چاه کنار؛ گا اُوْله؛ ییلاق؛ دِزلَ؛ کله رشتَکه؛ قلنجه؛ بن دَری؛ دوش اُشتر؛ سَیل آوْ تختی؛ مُوابی چال؛ داران بَر؛ سنگزار؛ کله میلی؛ پا ایوان گیره؛ سیدی اخراج؛ شورو؛ دَره گِرچی؛ گیزان پین؛ یعقوب جانی چال؛ باپور دره.

قنات های وفس: آب وفس از قنات و چشمه تامین می شود. روستای وفس، هشت رشته قنات دارد که همه ی آن ها در بخش جنوبی و از غرب به شرق کشیده شده اند. اسامی قنات های وفس:  قنات دوشاخه؛ قنات خیبر؛ قنات اسفین؛ قنات کیاسرعلیا؛ قنات گدوک؛ قنات کوروره؛ قنات آبرنگ؛ قنات آبدر.

حیات وحش در وفس: شرایط آب و هوایی و پوشش گیاهی مناسب، حیات وحش گسترده ای را در وفس پدید آورده است. بعضی از جانورانی که در حیات وحش وفس وجود دارند: گراز، گرگ، روباه، شغال، آهو، بزکوهی، کل، قوچ، میش، خرگوش، موش، سوسمار، مار، عقرب، مارمولک، لاک پشت، عقاب، شاهین، زاغ، انواع کلاغ، بلبل، قرقاول، کبک، کبوتر، اردک، کفترچاهی، کبوترکوهی، قمری، یاکریم، تیهو، جغد، گنجشک، بلدرچین، سار، پرستو، دارکوب، شانه بسر.

دامداری: در حال حاضر، در حدود 15000 راس انواع مختلف دام در وفس وجود دارد.

مشخصات و ویژگی های اجتماعی و انسانی:

مناطق مسکونی وفس: وسعت مناطق مسکونی وفس در حدود 4 کیلومتر مربع می باشد. در حدود 70 درصد خانه های وفس بر روی دامنه ی شمالی کوه سرقلعه قرار گرفته اند.

قدمت وفس: با توجه به نتایج تحقیقات محققان استان مرکزی (دهگان و محتاط) پیرامون وفس و سایر نقاط استان، وجود گویش باستانی در وفس، نزدیکی وفس به همدان(پایتخت دولت ماد)، شرایط نسبتا مناسب آب و هوایی برای زندگی، ساختار خانه های وفس، وجود کانال های زیرزمینی در وفس، یافت شدن سکه های ادوار مختلف تاریخ در وفس و ... ، می توان گفت که روستای وفس حداقل 3000 سال قدمت دارد.

معنی لغت وفس (vafs): بر اساس تحقیقات مرحوم استاد محتاط، 1) وفس یا ووس، تحریف شده یا دگرگون شده ی لغت ویس اوستائی، به معنی دهكده و روستا می باشد و 2) با توجه به متون اوستائی و پهلوی و سبك شناسی بهار و گویش زبان تاتی در منطقه، که این زبان بنا بر تحقیق زبان شناسان شاخه ای از زبان مادی است، بدون شك می توان پنداشت که وفس همان ویس زبان مادی و اوستائی به معنی دهكده، ملك اربابی، عشیره و تبار و خانه و خانمان می باشد.

اسامی محله های وفس: محله ی دونَ (مسجد صاحب الزمان-عج-)؛ محله ی خِیوَرْ (مسجد جامع خیبر)؛ محله ی مانْدارانْ (مسجد امام حسین-ع-)؛ محله ی مانْدِی مَزَنْ (مسجد حضرت فاطمه-سلام اله علیها)؛ محله ی مانْدِی ویلْجَ (مسجد جامع امام صادق-ع-)؛ محله ی باغْچِمیرانْ (مسجد حضرت ابوالفضل-ع-)؛ محله ی  دارانْ (مسجد امام رضا-ع-)؛ محله ی رو (مسجد امام حسین-ع-)؛ محله ی مامَرَّ (مسجد امام حسین-ع-)؛ محله ی دُلی اَمَّدْ (مسجد موسی بن جعفر-ع-)؛ محله ی دَرْوازَه(مسجد حضرت علی-ع-)؛ محله ی سِیدانْ مَلَ (مسجد برقلعه).

گویش وفسی (vafsi language): بر اساس تحقیقات زبان شناسان، گویش وفسی، شاخه ای از زبان تاتی(مادی) می یاشد. زبان تاتی(ماد) زبان رسمی «حکومت ماد» بوده است که در حدود 3000 سال قبل، در محوطه ی وسیعی از ایران مرکزی حکومت می کردند. بنابراین، گویش وفسی و به طور کلی زبان تاتی(مادی) در حدود 3000 سال قدمت دارد. در نتیجه ی تحقیقات و مطالعات پروفسور دونالد استیلو، دانشمند زبان شناس آمریکایی و سایر محققان فارسی زبان، گویش وفسی یکی از شناخته شده ترین گویش های ایرانی است و در تحقیقات مختلف زبان شناسی، به نتایج تحقیقات گویش وفسی، استناد می شود. بعضی آثاری که تا به حال پیرامون گویش وفسی تالیف شده اند: 1) کتاب «گویش های وفس، تفرش و آشتیان»: محمد مقدم(استاد زبان اوستا و فارسی باستان)؛ شماره 11 مجله ایران کوده؛ سال 1328 شمسی. 2) کتاب «Vafsi Folk Tales»(داستان های قومی مردم وفس)؛ پروفسور دونالد استیلو؛ زبان انگلیسی؛ سال 2004؛ 300 صفحه. 3) مقاله «برخی باورها و ضرب المثل های مردم وفس»؛ عزیزالله سمیعی؛ فصلنامه راه دانش؛ شماره مسلسل 9؛ بهار و تابستان 1378؛ انتشار: زمستان 1380. 4) مقاله «هماهنگی در سه زبان غربی ایران: وفسی، فارسی و گیلکی»؛ دونالد استیلو؛ زبان انگلیسی؛ سال 2004؛ 60 صفحه.

شخصیت ها و مشاهیر وفس: ملا میرمحمدباقر بن ‏میرفاضل وفسی (در حدود 300 سال قبل، زندگی می کرده است)؛ سید مبین حسینی وفسی(نامشخص، وفس - 1270 قمری، قم)؛ میرزا رفیع رفیعا(نامشخص - 1288 قمری)؛ شهید سید عبدالحمید سجادی وفسی(اولین شهید انقلاب مشروطیت ایران)(نامشخص، وفس - 1285 شمسی، تهران)؛ میرزا ابوالقاسم وفسی عراقی، معروف به حاجی میرزا(در حدود 100 سال قبل زندگی می کردند)؛ میرزا محمد حسین همافر عراقی(1265 قمری، وفس - 1307 شمسی، اراک)؛ حضرت آیت اله العظمی شیخ عبدالنبی عراقی وفسی(ره)(1308 قمری، وفس - 1344 شمسی، قم)؛ علی قلی خان دارابی؛ حاج محمد خان دارابی(پزشک حاذق)؛ میرزا محمد آقا سجادی(1276 شمسی، وفس - 1365، وفس)؛ ملا رمضان علی بادینلو(1295شمسی، وفس - 1379 شمسی، وفس)؛ شیخ احمدآقا انصاری؛ شیخ محمدرضا ظهیری؛ شیخ مهدی ظهیری؛ دکتر فریدون دارابی(متخصص قلب).

شخصیت های علمی و فرهنگی معاصر وفسی: استاد عزیزالله سمیعی(محقق تاریخ استان مرکزی)(1329 شمسی، وفس)؛ علی باباجانی(شاعر و نویسنده)(1352 شمسی، وفس)؛ مریم سقلاطونی(شاعر و نویسنده)(1354 شمسی، وفس)؛ دکتر علی دارابی(دکترای تاریخ و فعال سیاسی)؛ دکتر علیرضا باریکلو(دکترای حقوق)؛ دکتر محمود ظهیری(دکترای مدیریت مالی)؛ دکتر محمد اسماعیل دارابی (متخصص بیهوشی)؛ آقای اشراق(وکیل پایه یک دادگستری)؛ غلامرضا ملایی(نویسنده).