زندگی جانوری و حیات وحش در وفس
شرایط آب و هوایی مناسب، فراوانی و تنوع پوشش گیاهی، فراوانی آب، نوع کوه های منطقه و وسعت زیاد، همگی از دلایلی هستند که باعث شده است کوهستان های وفس ارزش‌های زیستگاهی بالایی داشته باشند.
خبرگزاری ایسنا در خبری تحت عنوان« تاملی بر گردشگری استان مركزی: این استان در جاذبه‌های گردشگری چیزی كم ندارد»، می نویسد: « منطقه غربی اراك شامل كوه های چَرّا و وفس، این كوهستان‌ها با پوشش گیاهی بین ٢٥ تا ٦٠ درصد و آب فراوان از شكارگاه های خوب استان است. شكارگاه های معروف این منطقه عبارتند از: كوه كوچك زار، كوه خشكه و كوه لجور».
انواع حیوانات وحشی که در کوهستان های وفس زندگی می کنند عبارتند از: گراز، گرگ، روباه، شغال، آهو، بز کوهی، کل، قوچ، میش، خرگوش و ... . بعضی از افراد که سن بالایی دارند ادعا می کنند که در زمان های گذشته جانورانی همچون شیر، پلنگ و کفتار را نیز دیده اند.
در سالهای بسیار سرد و پر برف در برخی موارد دیده شده است كه بعضی از حیوانات وحشی از قبیل آهو، كل، بز کوهی و قوچ و میش، به داخل روستا پناه می برند تا بلكه به غذا دست پیدا كنند.
در شبهای سرد زمستان هم احتمال دارد بعضی حیوانات درنده همچون گرگ، روباه و شغال به داخل روستا و خانه ها نفوذ کنند؛ که این امر در سال های قدیم بسیار فراوان و معمول بود و افرادی که سن بالایی دارند خاطرات زیادی از ورود این حیوانات به داخل روستا و خانه ها نقل می کنند. خاطراتی همچون ورود گرگ به طویله گوسفندان و خفه کردن و کشتن تعدادی از آنها، ورود شبانه روباه و شغال به لانه های مرغان و .... گاهی اوقات حضور این حیوانات در روستا بسیار خطرناک بوده و باعث کشته شدن افراد محلی نیز شده است. به دلیل درندگی بیش از حد گرگ و حملات بیشماری که توسط این حیوان به افراد محلی شده است(خصوصاً در فصل زمستان)، داستان ها و افسانه هایی نیز در رابطه با این حیوان پدید آمده است (بعضی از گرگ ها، گرگ های آدم خوار نامیده می شوند. این گرگ ها چهره ای بسیار شبیه انسان دارند و ...).
در فصل تابستان، شکارچیانی از شهرهای همدان، ساوه، تهران و ... برای شکار قوچ و میش وحشی به کوهستان های وفس می روند که متاسفانه بعضی از آنها مجوز قانونی لازم را ندارند و هیچ گونه نظارتی نیز بر کار آنها صورت نمی گیرد که می تواند تبعات زیست محیطی زیادی در آینده داشته باشد، حتی در حال حاضر نیز تعداد و تنوع حیوانات وحشی به شکل محسوسی کاهش یافته است.
از انواع خزندگان نیز از گونه های مختلف موش، سوسمار، مار، عقرب، مارمولک و لاک پشت می توان نام برد.
جناب آقای امیر انصاری، یکی از کارشناسان محیط زیست استان مرکزی، مارهای موجود در منطقه وفس را از خانواده مارهای افعی و از گونه های گرز مار، مار شاخدار ایرانی و افعی زنجان توصیف کرده است.
به دلیل گستردگی پوشش گیاهی وفس، گونه های بسیار فراوانی از پرندگان در جنگل های آن یافت می شود؛ که نمونه هایی از آن عبارتست از: عقاب، شاهین، زاغ، انواع کلاغ ها، بلبل، قرقاول، کبک، کبوتر، اردک، کفترچاهی، کبوتر کوهی، قمری، یاکریم، تیهو، جغد، گنجشک، بلدرچین، سار، پرستو، دارکوب، شانه بسر.
میرزا رفیعا، شاعر بزرگ وفسی که حدود ۱۵۰ سال قبل زندگی می کرد در شعر بلندی که در تعریف آب و وهوای وفس است در دو بیت به توصیف پرندگان وفس پرداخته است:
بر سر شاخ درختانش هزاران گونه مرغ شادمان گردند از الحانشان هر دل غمین
عندلیب و بلبل و طوطی و تیهو و تذرو در نوا هر یک به صوتی همچو رای راستین
(برای مطالعه کامل این شعر به این پست مراجعه کنید)
حیوانات اهلی موجود در وفس عبارتند از: گربه، سگ، بز، گوسفند، گاو و الاغ. البته در زمان های گذشته شتر، اسب و قاطر نیز برای استفاده های خاص( برگزاری مراسم عزاداری و جشن ها) نگهداری می شد که در حال حاضر وجود ندارند. در شرایط فعلی، تعداد گاوها بسیار کم است؛ الاغ نیز نسبت به گذشته بسیار کمتر شده و موتور سیکلت جای آن را گرفته است.
وجود حیوانات اهلی و وحشی در زندگی مردم روستا، باعث ایجاد افکار و اعتقاداتی در رابطه با حیوانات شده است. نمونه هایی از این اعتقادات:
زاییدن گرگ:
اگر هوا آفتابی باشد و همزمان با آن باران هم ببارد، می گویند در این آب و هوا گرگ بچه می زاید.
لاک پشت:
مدفوع لاک پشت به هر قسمت از بدن که تماس پیدا کند آن قسمت را فلج می کند، ولی تخم این حیوان بسیار مفید است.
گربه:
مردم محلی، ترس موهومی از گربه دارند مخصوصاً از گربه ی سیاه، و معتقدند که گربه از جنس و تحت حمایت اجنه است فلذا از آسیب رساندن به او به شدت پرهیز می کنند و اگر موقع غذا خوردن گربه ای بیاید خود را موظف به غذا دادن به گربه می دانند (و حین غذا دادن به گربه بسم الله می گویند) زیرا در غیر این صورت در روز قیامت گربه از دست آنها شکایت می کند که به او غذا نداده اند و موقع بیرون کردن گربه از خانه مجدداً برای در امان ماندن از آزار اجنه، بسم الله می گویند.
جغد:
اگر جغد در اطراف خانه ی کسی شروع به خواندن می کرد، در نزدیکی او نان و نمک می گذاشتند چون معتقد بودند که جغد شوم است و به این شیوه او را به نان و نمک سوگند می دادند که به این خانه و صاحبانش آسیبی نرساند.
گراز( به زبان وفسی، دُن غُز)
در سال های اخیر، علی رغم کاهش بعضی از انواع جانوران وحشی در کوهستان های وفس، ولی آنطور که از شواهد بر می آید بر تعداد گراز ها افزوده شده است و این مسئله مشکلاتی جدی را برای کشاورزان وفسی ایجاد نموده است.
گراز ها در دسته های چند تایی و در شب به مزارع کشاورزان(مثلا مزرعه سیب زمینی) هجوم می برند، مقداری از محصولات را می خورند و بقیه محصولات را زیر دست و پا له می کنند. ساکنان روستا و مسئولان محلی نیز تا کنون نتوانسته اند از تلفات بیشتر جلوگیری کنند. هر سال تعدادی از آنها کشته می شود ولی به دلیل جمعیت بالایی که دارند، تاثیر زیادی ندارد.
گراز حیوانی است قوی جثه و به رنگ سیاه، به اندازه یک گوساله که دو دندان از طرفین دهانش بیرون زده است. گرازها با زیر و رو کردن خاک باغ ها و خوردن ریشه درختان به باغ ها خسارت وارد می آورند. نام دیگر گراز خوك وحشی است و بیشتر در جنگلها و مناطق باتلاقی زندگی می كند.
در پست های آینده، لیست نام حیوانات به زبان وفسی را ارائه خواهم کرد.
منابع:
۱) جغرافیای طبیعی، اقتصادی و انسانی وفس؛ حسینعلی باریك لو؛ پایان نامه دانشجویی؛ سال ۱۳۷۳.
۲) منوگرافی روستای وفس؛ حسینعلی حاجیلو؛ پایان نامه دانشجویی؛ سال ۱۳۷۹.