جغرافیای تات
چنانكه اشاره شد جغرافیای پراكندگی تات‌ها نقشه عجیب و پرسش برانگیزی دارد. در این نقشه مناطق تاتنشین همچون جزایر كوچكی در سینه‌ی یك اقیانوس دیده می‌شوند. جزایری كه هرچه بیشتر به گذشته برگردیم فاصله‌شان به هم نزدیك‌تر می‌شود. وجود شماری از جزایر مذكور در ایران و شماری دیگر در پیرامون ایران به شرح زیر گزارش شده است:
الف ـ داخل ایران:
نقشه یاد شده در شرقی‌ترین نقطه‌اش از شهرستان بجنورد آغاز می‌شود. در آن شهرستان اهالی چند روستای بخش راز واقع در مجاورت مرز جنوبی كشور تركمنستان، زبان خود را تاتی می‌خوانند. همچنین در جنوب‌‌غربی بجنورد، جلگه پهناوری به نام جوشقان و منطقه‌ای به نام چهار ده سنخواست وجود دارد كه اغلب ساكنان آن به گویش تاتی سخن‌می‌گویند. اهم روستاهای تاتی زبان مناطق یاد شده عبارت است از: اندقان، خراشا، كرف، جربت، دو برجه و جوشقان راز، كیفان، جاجرم و محمود آباد.
در استرآباد طایفه گودارها به زبان تاتی سخن می‌گویند؛ زبان بخشی از اهالی سنگسر و سمنان تاتی ست. در شهرستان اراك از روستاهایی چون عیسی‌‌آباد، اماران، چراغان، وفس و تفرش در زمره نقاط تاتنشین یاد می‌شود. در كتاب‌های «فقه اللغه» و «دیوان همافر عراقی» گویش وفسی به عنوان شاخه‌ای از زبان تاتی یاد گردیده است.
از استان قزوین باید به عنوان عمده‌ترین منطقه‌ی تاتنشین ایران یاد كرد. بخش كثیری از اهالی این استان خصوصاً اهالی دهستان فشكلدره شامل روستاهای: زیاران، صمغ آباد، تیخور، توداران، آقچری، خوزنان، آتانك، جزمه، داراسرور، كهوان، كذلك، میانكوه و ابراهیم آباد و همچنین شهرستان تاكستان (سیادهن)، اسفرورین، شال، قَرقَسین، خوزنین، دانسفهان، سگزآباد، ابراهیم آباد، الموت، طارم و خیارج هم تاتی‌زبانند.
در بخش طالقان اهالی شماری از روستاها به گویش تاتی سخن می‌گویند. اُبن در سال 1906 از وجود تات‌ها در ابهررود و خمسه زنجان، هشترود و گرمارود میانه و رواج گویش تاتی در دهستان نیر واقع در استان اردبیل را گزارش نموده است.
در كتاب خیاو چند بار از تات و تات‌ها در زمره اهالی پراكنده درشهرستان مشكین‌شهر، یاد گردیده است ولی نه به عنوان گروه و یاجماعاتی كه به گویش تاتی سخن می‌گویند. در كتاب یاد شده كه یك منوگرافی و مبتنی بر پژوهش میدانی می‌باشد، همه جا تات به معنی جماعات كشاورز و تخته قاپو آمده است، «غذای تات‌نشینها و چادرنشین‌ها با هم تفاوت كلی دارد» و یا «مناظره‌ای ست بین شاهسون و تات. تات شاهسون را به اسكان و آسایش در شهر و ده و خانه دعوت می‌كند و شاهسون از نعمت و بركت و لذت چادرنشینی دفاع می‌كند.»
اهالی روستاهای خوئین و سفیدكمر، واقع در جنوب زنجان هنوز گویش تاتی را حفظ كرده‌اند.
پس از شهرستان تاكستان، دره شاهرود در شهرستان خلخال، منسجم‌ترین و بیشترین تعداد نفوس تاتی زبان را در خود جای داده است. اگرچه تاتی آن منطقه را باید شاخه‌ای از زبان تالشی به شمار آورد ولی اهالی آنجا خود را تات می‌خوانند.
روستاهای تاتنشین دره شاهرود به ترتیب از شمال به جنوب عبارتند از: اسكستان، اسبو، درَو، كلور، شال، دز، كرن، لرد، گیلوان، گلوزان، كهل، گندم‌آباد و طارم كرنق در دهستان خورش رستم و كجل دربخش كاغذ كنان، از دیگر نقاط تاتنشین خلخال به شمار می‌آیند.
دره شاهرود در امتداد خود به رودبار گیلان می‌رسد. در آن خطه اهالی روستاهایی متعدد، از جمله در پركوه، خورگام، رحمت آباد، رستم آباد، حومه‌رودبار و فاراب به تاتی سخن می‌گویند.
در طارم علیا نیز روستاهای نوكیان، سیاورود، كلاسر، هزار رود، باكلور، جمال‌آباد، چرزه و جیش آباد از جمله نقاط تاتنشین دره شاهرود به شمار می‌آیند. كلاسور و خوینه‌رود كلیبر و گویش اهالی گلین‌قیه و هرزند از توابع شهرستان مرند كه آذری خوانده شده‌اند، در گروه زبان تاتی قرار می‌گیرند و بالاخره كرینگان و ارزین را نیز مركز منطقه تاتی زبان دیزمار و حسنو نوشته‌اند.
در یك پژوهش جدید كه بیشتر بر مبنای مطالعات میدانی انجام‌گرفته، آمده است: در غرب قراچه داغ، در داخل نواحی كوهستانی، روستاهایی وجود دارند كه ساكنان آنها به زبان تاتی سخن می‌گویند... علاوه بر آن در روستای كلاسور از توابع دهستان حسنو چند خانوار زندگی می‌كنند كه با هم زبانان خود به تاتی سخن می‌گویند. اهالی روستای ملك تالش و روستای نیستان در نزدیكی كرینگان نیز با زبان‌تاتی آشنایی دارند. شماری از اهالی كرنگان كه به روستای چای‌كند مهاجرت كرده‌اند نیز هنوز زبان اصلی خود یعنی تاتی را حفظ كرده‌اند.
روستاهای آستمال، اشتبین، مرداناغام، احمد آباد و اولی كه در كنار رودخانه ارس قرار دارند، در گذشته مركز تات‌زبان‌های آن صفحات بوده‌اند. بنا به گفته ریش‌سفیدان محلی، آبادی‌های ارزین، خوینه، دمیرجی و مزگر در نزدیكی دیزمار شرقی، پیش از این تاتی زبان بودند.
بلوك سدن رستاق از توابع استرآباد، از جمله نواحی شرق ایران است كه بخشی از اهالی آن تات می‌باشند و تاتی از جمله گویش‌های مهم رایج‌در آن بخش به شمار می‌آید.
در كتاب گویش كرنگان آمده است: كرنگان از دهستان‌های بخش‌ورزقان اهر در شمال تبریز است. مردم آن 99 خانوار و نزدیك به 600 نفر می‌باشند كه همگی به تاتی سخن می‌گویند و تركی را نیز می‌دانند. مردم كرنگان گویش خود را تاتی می‌خوانند. اهالی دیه‌های ملك (تالش) و نیستان نیز كه اندكی از آنها دورند به این زبان آشنایی دارند.
در بخش ارسباران، دیه‌های تاتی زبان بیش از اینهاست. از دهستان حسنو، اهالی دیه‌های خوی نَراو، ارزین و كلاسور به تاتی سخن می‌گویند.
تاتی‌زبانان در هفتاد ـ هشتاد سال پیش بیشتر از امروز بوده‌اند. چنانكه افراد سالمند تعریف می‌كنند، دیه‌های دیگری نیز در منطقه مذكوراز جمله دهكده اقلید (كلید = كلخید؟) كه در آن سوی رود ارس واقع می‌باشند تاتی زبان بوده‌اند.
ب - خارج از ایران:
پراكندگی تاتی‌زبان‌ها از خراسان به سوی غرب، قسمت‌هایی از قفقاز(شیروان و داغستان) و استان كریمه در سواحل دریای سیاه را هم دربر می‌گیرد. به نقل از سفرنامه اولیاء چلبی آمده است كه: در پشت كوه‌های چادر داغ در جنوب كریمه، ناحیه ساحلی دریای سیاه را استان تات می‌نامند و مردم آنجا (تات ایلی) خوانده می‌شوند. نواحی تات ایلی در دماغه و موضع بیراهه‌ای واقع شده. مردمانش لهجه ویژه و كلمات دیگر گونه‌ای دارند.
ییلاق تات ایلی بر بالای كوه بلندی‌ست كه از آنجا تمامی شبه‌جزیره كریمه به شكل مثلث دیده می‌شود. جانب شرق و غرب «صوداق» كوه‌های تات ایلی‌ست كه جزو ایالت كفه به شمار می‌آید. گزارش تازه‌ای از وجود تات در كریمه به دست نیامده است.
خط سیر پراكندگی تات‌ها در خارج از مرزهای ایران، از كناره‌های دریای سیاه تا سواحل غربی دریای كاسپین امتداد می‌یابد و اراضی جنوب داغستان تا شماخی و لاهیج و باكو را دربر می‌گیرد. در آن منطقه نواحی قوناق كند، دربند، كاتیاكو و طبرسران همچنین شهرستان‌های: آبشرون، خیزی، دَوَچی، قوبا، شماخی و اسماعیللی تاتنشین است. برابر نقشه‌ای كه در كتاب «تات‌های جمهوری آذربایجان» آمده است، منطقه‌ی شمال شرق كشور مذكور (نیمه شمالی شیروان) از قوبا درشمال وآق دره در جنوب در اكثر روستاها بیشتر اهالی تات هستند.
در ادبیات عامیانه تات‌های قفقاز، مطالبی به صراحت مؤید آن است كه‌در گذشته، مردم لاهیج بازبان تركی آشنا نبودند.
نشانه‌هایی گویای آنند كه رواج تاتی تا سده اخیر در جمهوری‌آذربایجان = (ج.آ) از شمال‌شرق به سوی غرب آن كشور گسترش داشته. دست‌كم تا اوایل دوره قاجار بخشی از اهالی شهر گنجه هنوز به تاتی‌سخن می‌گفتند و زبان ادبی عموم اهالی آن شهر فارسی بوده. تاتی‌زبانان گنجه كه گویا در آن زمان در اقلیت واقع شده بودند، مساجد و تكایای ویژه خود را داشتند. در آن شهر مسجد تات‌ها هنوز وجود دارد.
دو بیت شعر كه به خط و زبان فارسی بر محراب آن مسجد نقش بسته و بیانگر تاریخ بنای مسجد مذكور در سال 1302ق می‌باشد هنوز در خاطر نگارنده كه در سال 1373 به خاكبوس نظامی رفته بود محفوظ مانده است:
این بقعه‌ی مبارك در گنجه چون بنا شد هم تكیه‌ی غریبان هم خانه‌ی خدا شد
وز دست رنج فانی، محراب شد مزین تاریخ تازه گفتم، چون خانه‌ی خدا شد
بخشی از تات‌ها نیز در جنوب‌غرب ج .آ (نیمه‌ی شمالی‌اران) از جمله در حوالی زنگه زور، لَگوآز و نواَدی پراكنده‌اند.
در داغستان نیز عده كثیری به نام تات زندگی می‌كنند. در مورد تعداد نفوس و موقعیت اجتماعی آنان همین نكته بس كه خط و ادبیات مكتوب‌ویژه خود را دارند.
منبع : وبلاگ استاد علی عبدلی